BADANIA NAUKOWE
NAD POLONIĄ I POLAKAMI ZA GRANICĄ

Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

Liczba publikacji w portalu:   260   z czego w 2024 roku:   114





Afryka

ZBIGNIEW ROMAN DMOCHOWSKI. RZECZ O OSIĄGNIĘCIACH POLSKICH W AFRYCE ZACHODNIEJ


Sukcesy odniesione przez Polaków, osoby polskiego pochodzenia, przedstawicieli Polonii czy emigracji są widoczne w wielu miejscach świata. Na wszystkich kontynentach osobowości związane z Polską lub ziemiami polskimi pozostawiły po sobie dzieła, które symbolizują ich wkład w rozwój gospodarki, techniki, kultury czy tzw. dziedzictwa światowego. W ten sposób przyczyniły się one do lepszego poznania poszczególnych regionów i kontynentów świata.


JACEK KNOPEK

Dr HAB. Jacek Knopek, PROF. NADZW. - politolog; kierownik Katedry Międzynarodowych Stosunków Politycznych na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Sukcesy odniesione przez Polaków, osoby polskiego pochodzenia, przedstawicieli Polonii czy emigracji są widoczne w wielu miejscach świata. Na wszystkich kontynentach osobowości związane z Polską lub ziemiami polskimi pozostawiły po sobie dzieła, które symbolizują ich wkład w rozwój gospodarki, techniki, kultury czy tzw. dziedzictwa światowego. W ten sposób przyczyniły sie one do lepszego poznania poszczególnych regionów i kontynentów świata.

Wkład osób związanych z Polska, które pozostawiły trwały ślad, zauważalny w rozwoju badan nad dziedzictwem światowym, widoczny jest chociażby w Europie Zachodniej i Wschodniej, Azji, Australii i Oceanii i w obu Amerykach. Ich aktywność, zaangażowanie, a także postawy czy działalność uwypuklają słowniki, leksykony oraz wydawnictwa encyklopedyczne. W mniejszym stopniu uczestniczyli oni w badaniach na obszarze Afryki, ale i tam wyraźnie zaznaczyli swą obecność. Dotychczas najwieksza sławą cieszył sie profesor Bronisław Malinowski, który przedsięwziął różnorodne badania w Australii i Oceanii, publikując swój dorobek i upowszechniając na gruncie europejskim. Interesował się także Afryka, czego dowodem były prowadzone przez niego seminaria i prace naukowe. Poza nim należałoby wyróżnić co najmniej kilkanaście osób, które odniosły sukcesy w poszczególnych krajach i regionach Czarnego Lądu. Do grona tych postaci zaliczyć należy Zbigniewa Dmochowskiego, który w Afryce Zachodniej pozostawił niezwykły pomnik i dorobek naukowy, którym stał sie skansen tradycyjnej architektury nigeryjskiej.

Zbigniew Roman Dmochowski urodził się 23 października 1906 r. w Warszawie. Z Mazowszem pozostawał związany do momentu wybuchu II wojny światowej. Tam pobierał nauki na etapie szkolnym i gimnazjalnym, po czym został słuchaczem Politechniki Warszawskiej. Podjęte studia na Wydziale Architektury ukończył w latach trzydziestych XX wieku, następnie, w latach 1935-1939 został młodszym i później starszym asystentem Katedry Architektury Polskiej, które to stanowisko przyczyniło się do prowadzenia pierwszych samodzielnych prac. Jeszcze w okresie studenckim pod kierunkiem Oskara Sosnowskiego, kierownika Zakładu Architektury Polskiej, inwentaryzował architekturę rodzimą i ludową, dwory i dworki, chaty wieśniacze, kościółki wiejskie, kapliczki, detale ciesielskie, wnętrza izb, sprzęty domowe itp. Później prowadził badania nad ludowym budownictwem z drewna w regionie Orawy, Podhala i Pomorza Nadwiślańskiego. Zaowocowało to kilkunastoma opracowaniami i publikacjami w czasopismach naukowych, mającymi charakter rozpraw i artykułów z zakresu architektury użytkowej i budownictwa drewnianego na Polesiu. Prace te zwróciły uwagę badaczy „Biuletynu Historii Sztuki i Kultury”, którzy zaprosili go w 1938 r. do komitetu redakcyjnego tego czasopisma.

W 1939 r. został zmobilizowany do wojska jako oficer broni pancernej. Umożliwiło mu to przedostanie się przez granicę rumuńską i wyjazd do Francji, a po jej klęsce, do Wielkiej Brytanii. Na emigracji związany był początkowo z wojskiem, gdzie w latach 1941-1942 służył w Polskiej Brygadzie Spadochronowej. W czasie szkolenia praktycznego w brygadzie doznał rozległej kontuzji, która uniemożliwiła jemu dalszą służbę w armii. Wydarzenie to spowodowało zwolnienie go ze służby wojskowej i odkomenderowanie do Szkoły Architektury funkcjonującej przy uniwersytecie w Liverpoolu. W ten sposób rozpoczął nowy okres życia, który przyczynił się do prowadzenia rozległej pracy naukowej i technicznej.

Na stanowisku zastępcy profesora Z. Dmochowski rozpoczął wykłady z architektury polskiej. W Liverpoolu pozostał do zakończenia działali wojennych, dopiero w 1946 r. mianowano go profesorem nadzwyczajnym i powierzono obowiązki kierownika Katedry Historii Architektury w Polskim Uniwersytecie z siedziba w Londynie. Był tez w latach 1946-1948 członkiem Rady Akademickiej Szkół Technicznych w Polskiej Szkole Architektury. Jego praca pt. Atlas historyczny architektury polskiej otrzymała w 1953 r. nagrodę naukowa Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. W okresie pełnienia obowiązków dydaktycznych zbierał tez materiały, bądź je uzupełniał, do pracy traktujacej o dziejach architektury polskiej. Została ona ostatecznie opublikowana w języku polskim i angielskim w 1956 r., uzyskując dobre oceny i recenzje w czasopismach naukowych i w gronie znawców problemu.

W 1954 r. Z. Dmochowski znalazł zatrudnienie w sekcji architektury historycznej Biura Wielkiego Londynu, równocześnie wykładając historie sztuki polskiej w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. Dużo publikował w czasopiśmiennictwie brytyjskim i emigracyjnym polskim na temat historycznych i współczesnych walorów architektonicznych. Pozostając związany z tymi instytucjami, Dmochowski otrzymał propozycje wyjazdu do Afryki Zachodniej, gdzie podjąć się miał utrwalenia i zachowania od zapomnienia osiągnieć architektury nigeryjskiej. Kiedy w 1958 r. udał się do Lagos, rozpoczął kolejna przygodę swego życia, tym razem związaną z Czarna Afryką. Należał on do grona pierwszej grupy polskich emigrantów, którzy związali się zawodowo z regionem zachodnioafrykańskim.

W Afryce Zachodniej rozpoczął badania nad nigeryjska kultura, szczególnie interesowały go jednak doświadczenia architektoniczne. Odkrycie w tym państwie bogatych złóż ropy naftowej oraz ich intensywna eksploatacja powodowała, ze niszczono zabytki tradycyjnej zabudowy i architektury nigeryjskiej. Ludności z poszczególnych prowincji oraz innych biednych miejscowości przenosiła się do miast, zlokalizowanych na wybrzeżu gwinejskim. Intensywne procesy migracyjne następowały także i w głębi kraju. Federacyjny system struktury administracyjno-terytorialnej kraju sprzyjał z kolei tworzeniu regionalnych ośrodków miejskich, silnie rozbudowanych i zatłoczonych, gdyż państwo to rozwijało się jeszcze szybciej pod względem demograficznym. W obliczu przemian cywilizacyjnych budownictwo tradycyjne traktowane było przez mieszkańców jako swego rodzaju przeżytek czy symbol zacofania społecznego, co tylko zwiększało chęć szybkiego pozbycia się niewygodnej zabudowy.

Z. Dmochowski został przyjęty do pracy w Federalnym Departamencie Zabytków w Lagos, gdzie miał dostęp do dużej ilości źródeł, rysunków i dokumentacji. Dostrzegając pewne zagrożenia dla zabytków nigeryjskich, zmierzał do zachowania jej najcenniejszych obiektów. Po uzyskaniu zgody od przełożonych rozpoczął wywiad środowiskowy, polegający na częstych wyjazdach na obszary peryferyjne, najczęściej wiejskie, gdzie wraz z ekipą katalogował i inwentaryzował zachowane obiekty zabytkowe. Dzięki podjętym studiom w okresie 1958-1965 powstał bogaty zbiór dokumentacyjny, wśród których wyróżnić można kilka tysięcy zdjęć i 1600 rysunków, które poparte zostały inwentaryzacją przestrzenna i geodezyjną w terenie. Obiekty te zostały uwiecznione, gdyż w następnych latach przestały istnieć na skutek zachodzących zmian społecznych. Równocześnie wraz z dokumentacją architektoniczna Dmochowski pozyskiwał dla muzeów nigeryjskich bezcenne eksponaty, związane z wytworami kultury materialnej z najbardziej niedostępnych terenów, które zachowały się do czasów jemu współczesnych. Cały dorobek badawczy przekazał na rzecz Federalnego Departamentu Zabytków, z którym zawodowo został powiązany.

Konflikty wewnętrzne wywołane przez różnice etniczne i religijne, a także społeczne i kulturowe w poszczególnych regionach i stanach kraju, pchnęły Nigerie w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku na krawędź wojny domowej . W związku z problemami natury politycznej w budżecie federalnym tego państwa zabrakło środków na kontynuowanie działalności Z. Dmochowskiego i jego ekipy. W związku z tym zdecydował się on na opuszczenie Afryki Zachodniej. Jednocześnie podjął kolejną ważną i przemyślaną decyzje życia, jak na ówczesne warunki, gdyż w 59. roku życia nie wrócił już na wyspy brytyjskie, jak czyniło to większość Polaków wywodzących się z emigracji wojennej, ale uznał, iż należy wrócić do kraju urodzenia i wznowić tam działalność naukową przerwaną w 1939 r.

Po przyjęciu obywatelstwa polskiego otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego i funkcje kierownika Katedry Historii Architektury Powszechnej na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. W strukturach wydziału i katedry uruchomił Zakład Architektury Tropikalnej, którego celem było dokumentowanie i rozwijanie problematyki afrykańskiej, w tym nigeryjskiej. W pierwszych latach pobytu na polskim wybrzeżu dwukrotnie wyjeżdżał do Nigerii, skąd przywiózł szkice i rysunki z przeprowadzonej wcześniej inwentaryzacji w terenie. Wyjazdy te umożliwiły podjęcie pracy nad dziełem jego życia, którym stać się miała kilkutomowa publikacja poświęcona tradycyjnej architekturze Nigerii. Jednocześnie w latach 1969-1971 pełnił obowiązki dziekana Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej.

Jego pasja badawcza, jak i zainteresowania poznawcze poprowadziły go ponownie do Afryki Zachodniej, którą odwiedził w 1972 r. Wówczas nigeryjski Federalny Departament Starożytności powierzył mu obowiązki naczelnego architekta. Stanowisko to umożliwiło podjęcie kolejnego dzieła, jakim stało się opracowanie dokumentacji, na podstawie której rozpoczęto budowę skansenu tradycyjnej architektury nigeryjskiej w Jos, mieście położonym w centralnej części Nigerii. Na terenie należącym do Muzeum Etnograficznego w Jos, w latach siedemdziesiątych XX wieku zaczęto realizować projekt przedstawiony przez Z. Dmochowskiego. Z czasem powstało tam na powierzchni ok. 26 ha Museum of Traditional Nigerian Architecture.

Budowa skansenu odbywała się oczywiście w zgoła odmiennych warunkach od tych, jakie spotkać można na kontynencie europejskim. Zabytki kultury nigeryjskiej wytworzone były z nietrwałego budulca, który podlegał corocznej erozji na skutek pory deszczowej, co oznaczało w praktyce jego bezustanną konserwacje. W tych warunkach Dmochowski zdecydował się na tworzenie replik najciekawszych jego zdaniem oryginalnych budowli w takiej wielkości, w jakiej występowały one w terenie. W celu zachowania oryginalnej zabudowy, do współpracy zaproszono majstrów i rzemieślników z poszczególnych stanów nigeryjskich, aby według rodzimego fachu, wzorów i technik w miarę dokładnie odtworzyć wybrane budowle. W ten sposób w centralnej części Jos powstały dokładne repliki kilkudziesięciu obiektów, charakterystycznych dla północnych i środkowych stanów nigeryjskich. Wśród nich wyróżnić należy:

  • Fragment murów obronnych miasta Kano
  • Zabytkowy meczet
  • Pałace emirów i lokalnych władców
  • Typowe afrykańskie domostwa kryte strzechą z liści palmowych.

Praca zawodowa na stanowisku naczelnego architekta, weryfikacja i klasyfikacja materiału zebranego w terenie oraz jego przygotowanie do druku pochłaniały większość spędzonego w Nigerii czasu. Mimo zaawansowanego wieku, Z. Dmochowski pozostał w Afryce Zachodniej do 1981 r., kiedy ze względu na pogarszający się stan zdrowia zdecydował się opuścić ten region i udać do kraju. Do Polski chciał zabrać przygotowaną do druku prace badawcza na temat nigeryjskiej architektury, zawierającą notatki, przemyślenia autora, tezy badawcze, jak tez zdjęcia i rysunki. Niestety, władze nigeryjskie uznały, iż materiał naukowy nie jest własnością autora, a jedynie państwa nigeryjskiego, które było jego pracodawcą. Incydent ten pogłębił i tak już słabe zdrowie profesora, który zmarł wkrótce po powrocie do kraju, 1 marca 1982 r. Pochowany został w grobie rodzinnym na warszawskich Powązkach. Z inicjatywy Towarzystwa Polsko-Nigeryjskiego ufundowano na terenie skansenu w Jos tablice upamiętniająca postać założyciela tego muzeum, który uchronił od zapomnienia przeszłość regionalna i kulturalną Nigerii.

Mimo iz dzieło profesora nie doczekało się realizacji za jego życia, nie poszło ono w zapomnienie. Badaniami Z. Dmochowskiego zainteresował się uniwersytet w Nottingham, który jeszcze w 1988 r. zorganizował na wyspach brytyjskich wystawę pt. „Dzieło Z.R. Dmochowskiego - tradycyjna architektura nigeryjska”. Spowodowała ona ożywienie dyskusji na temat ogłoszenia drukiem ustaleń podjętych przez polskiego uczonego. Zaowocowało to pozyskaniem przez wydawnictwo Ethnographica w Londynie przy udziale National Comission for Museums and Monuments w Lagos maszynopisów prac oraz zdjęć i rysunków przygotowanych wcześniej przez Z. Dmochowskiego. Po obróbce redakcyjnej przygotowano jego dzieło do druku, które ukazało sie w trzech tomach w 1990 r. Poszczególne tomy tego wydawnictwa przedstawiają architekturę wybranego regionu Nigerii. W ten sposób w tomie pierwszym odzwierciedlona została technika budowlana stosowana przez lud Hausa, mieszkający na północy kraju i zdominowany przez islam. Obiekty ludowe z południowo-zachodniej i środkowej Nigerii zobrazowano w tomie drugim. Południowo-wschodnie rubieże Nigerii, związane z działalnością grupy Ibo, znalazły uzasadnienie w tomie trzecim.

Dzieło Z. Dmochowskiego zostało uzupełnione zestawieniami architektonicznymi pomiarów, przedstawieniem środowiska naturalnego, geograficznego, klimatycznego i przyrodniczego, a także warunkami bytowymi poszczególnych społeczności lokalnych i wspólnot regionalnych. Trzytomową księgę, jako zbiór studiów i obserwacji autora z okresu kilkunastoletniej pracy i pobytu w Afryce Zachodniej, cechuje dociekliwość i doskonały warsztat naukowy. Poszczególne jej części zostały poprzedzone wprowadzeniem merytorycznym, a całość jest udoskonalona materiałem ilustracyjnym oraz rysunkiem.

Wkład Zbigniewa Romana Dmochowskiego w rozwój badań nad przeszłością architektoniczną Afryki Zachodniej jest znaczący i nie podlega dyskusji. Nie bez znaczenia jest fakt, iż postać ta i jej dokonania bardziej znane są i cenione w nauce brytyjskiej i zachodnioafrykańskiej, aniżeli polskiej, stąd osiągniecia Z. Dmochowskiego stały się przedmiotem niniejszego artykułu. Autor żywi jednocześnie nadzieje, że dzięki takiej publikacji problemy stosunków polsko-afrykańskich staną się przedmiotem pogłębionej refleksji w środowisku naukowym z merytorycznymi dyskusjami, spotkaniami seminaryjnymi i publikacjami książkowymi.


ON POLISH ACHIEVEMENTS IN WEST AFRICA

S u m m a r y

The article shows the figure of the engineer, architect and academic teacher, Zbigniew Roman Dmochowski, with special emphasis on his career in the territory of Nigeria, where he rendered special services in the field of consolidating the traditional West African architecture.

After he graduated from the Warsaw Technical University Z.R. Dmochowski was employed there as an assistant. In September 1939 he was called up and took part in the battles of the Second World War. After the war ended he remained in emigration in Great Britain. From there he moved to the independent Nigeria, where his work consisted in protecting original works of architecture in that country. Next, he returned to Poland where he was employed at the Gdansk Technical University as an academic lecturer. From the Polish coast he went to West Africa several times to document his earlier work.

Owing to the studies he undertook there exists a rich collection of documents, among which several thousand photographs and 1600 drawings should be mentioned. They are supported with a spatial and geodetic catalogue compiled in the terrain. The objects are made immemorial in this way, as in the next years they were destroyed because of the social change occurring in Nigeria. Parallel to the architectural documentation Z. Dmochowski gained for Nigerian museums priceless exhibits connected with material culture of the most inaccessible areas, which survived until his times. Z. Dmochowski donated all his collection and academic achievements to the Nigerian Federal Department of Antiquities, where he was employed. In the town of Jos he established a big openair ethnographic museum of traditional West African architecture, which has protected old buildings erected by Nigerian peoples.

Translated by Tadeusz Karłowicz


ŹRÓDŁO: STUDIA POLONIJNE

Czasopismo Studia Polonijne ukazuje się od 1976 r. Jest to rocznik naukowy o charakterze interdyscyplinarnym poświęcony szeroko rozumianej problematyce migracyjnej i poruszający kwestie związane z wychodźstwem polskim i Polakami przebywającymi za granicą. Wydawany przez Ośrodek Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II oraz Towarzystwo Naukowe KUL.

Ilustracja: Zbigniew Roman Dmochowski.
Fot.: dmochowscy info; Architekci polscy o architekturze 1909-2009, Warszawa 2009, korekta cyfrowa Portal Polonii






BADANIA POLONIJNE - INDEX



KOPIOWANIE MATERIAŁÓW Z DZIAŁU BADANIA POLONIJNE PORTALU POLONII - ZABRONIONE

Zgodnie z prawem autorskim kopiowanie fragmentów lub całości tekstów wymaga pisemnej zgody redakcji.




DZIAŁ BADANIA POLONIJNE PORTALU POLONII WYŚWIETLONO DOTYCHCZAS   2841   RAZY









COPYRIGHT

KOPIOWANIE MATERIAŁÓW ZAWARTYCH W PORTALU ZABRONIONE

Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.





PORTAL POLONII
BADANIA NAUKOWE NAD POLONIĄ I POLAKAMI ZA GRANICĄ



PROJEKT FINANSOWANY PRZEZ MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
W KONKURSIE „POLONIA I POLACY ZA GRANICĄ 2024 - REGRANTING”

Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów



Portal Polonii (portalpolonii.pl) łączący w swoich publikacjach rezultaty badań naukowych nad polską diasporą z bieżącymi informacjami o działalności Polonii, jest wielopłaszczyznową platformą wymiany myśli i doświadczeń: środowisk badaczy i organizacji polskich oraz polonijnych poza granicami kraju. Dotychczas te perspektywy, pomimo, że uzupełniają się w sposób naturalny, prezentowane były odrębnie. Za tym idzie nowy sposób prezentacji zagadnień związanych z życiem i aktywnością naszych rodaków, potrzebny w równym stopniu Polonii jak i środowisku akademickiemu.

Polonii – co wiemy z analiz badawczych - brakowało często usystematyzowanej, zobiektywizowanej wiedzy na temat m.in. historycznej perspektywy i zrozumienia kulturowych procesów kształtowania się polskich ośrodków na emigracji. Akademikom starającym się śledzić aktualne doniesienia pochodzące od polskich organizacji w świecie, brakowało dotychczas miejsca, w którym na podstawie metodologicznie uporządkowanych źródeł i poddanych krytycznej analizie treści, można wyznaczać trendy i kierunki badań nad Polonią. Dzięki Portalowi Polonii oba wymienione aspekty spotykają się w jednym, powszechnie dostępnym miejscu, tworząc synkretyczną całość, z perspektywą dalszego rozwoju. Portal dostarcza także – co ważne - wieloaspektowej informacji o Polonii rodakom w kraju, wśród których poczucie wspólnoty ponad granicami jest w ostatnich latach wyraźnie zauważalne.