1807-07-07 0000-00-00
W wyniku działań wojennych w latach 1806-1807 armie wchodzących w skład IV koalicji antyfrancuskiej Prus i Rosji poniosły druzgocącą klęskę. Wobec niemożności prowadzenia dalszej wojny zarówno król pruski, jak i car rosyjski byli zmuszeni rozpocząć rokowania pokojowe. Odbyły się one pośrodku rzeki Niemen, tak, aby władcy nie musieli wzajemnie wkraczać na terytorium drugiej strony. W ich rezultacie w pobliskiej Tylży podpisano dwa traktaty pokojowe – 7 lipca1807 r. z Rosją, a dwa dni później z Prusami.
W rezultacie podpisanych pokojów doszło do praktycznego rozwiązania IV Koalicji. Największym przegranym wojny okazały się Prusy. Zostały one przymusowym sojusznikiem Cesarstwa. Utraciły one też swoje tereny znajdujące się na zachód od Łaby (wcielono je do nowo utworzonego Królestwa Westfalii, rządzonego przez brata Napoleona Bonaparte Hieronima). Prusy traciły też ziemie II i III Rozbioru, z których Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. Państwo to liczyło 104 tysiące kilometrów kwadratowych i posiadało 2,6 mln. ludności. Gdańsk również został wykluczony z terytorium Prus, jednak jako wolne miasto. Trzeba zaznaczyć, że Napoleon mógł stworzyć jeszcze większe państwo polskie, złożone też z ziem I zaboru, jednakże nie leżało to w jego interesie, bowiem zależało mu ówcześnie na sojuszu z carem Aleksandrem. Z tego też powodu nazwa nowego państwa nie zawierała w sobie nazwy „Polska”.
Również warunki pokojowe z Rosją były daleko łagodniejsze, niż pruskie. Car Aleksander otrzymał w ramach „przyjaźni” okręg białostocki, obiecywał jednak pozostawać sojusznikiem Napoleona i wziąć udział w blokadzie kontynentalnej Wielkiej Brytanii.
Pokój w Tylży spowodował stabilizację pozycji Francji w Europie, do 1812 roku zachwianą tylko nieznacznie wojną z 1809 z Austrią. Cesarstwo Francuskie po roku 1807 znalazło się u szczytu swojej potęgi.
Księstwo Warszawskie (fr. Duché de Varsovie, niem. Herzogtum Warschau) – istniejące w latach 1807–1815 państwo polskie związane unią personalną z Królestwem Saksonii. Formalnie niepodległe, z własną konstytucją, Sejmem, Senatem, rządem i armią oraz suwerennym władcą, którym był król saski. Faktycznie terytorium zależne od Cesarstwa Francuskiego podporządkowane Napoleonowi Bonaparte jako cesarzowi Francuzów i protektorowi Związku Reńskiego, w skład którego wchodziło Królestwo Saksonii. Utworzone w 1807 roku na mocy pokoju w Tylży z części ziem zaboru pruskiego. W 1809 w wyniku wojny z Austrią powiększone o część ziem zaboru austriackiego. W czerwcu 1812 roku przekształcone formalnie przez Konfederację Generalną (skonfederowany Sejm) w Królestwo Polskie. Od lutego 1813 roku okupowane przez armię rosyjską. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku podzielone między Rosję, Prusy i Austrię, przy czym większość terytorium przypadła Rosji, gdzie utworzono podległe jej Królestwo Polskie.
Utworzenie Księstwa Warszawskiego było efektem wojny między napoleońską Francją a Prusami i Rosją, które zawiązały IV koalicję antyfrancuską. Jesienią 1806 roku w krótkiej kampanii wojska Napoleona pokonały armię pruską, a niedługo później wkroczyły na terytoria polskie, zajęte przez Prusy w czasie rozbiorów. Na zajętych przez Francuzów terenach utworzono polską administrację tymczasową, jednak dalsze losy ziem polskich pozostawały niepewne. Siły Napoleona wciąż walczyły z armią rosyjską i resztkami wojsk pruskich, a cesarz Francuzów unikał jasnych deklaracji w sprawie ewentualnego odrodzenia Polski. Ostatecznie po przegranej przez Rosjan bitwie pod Frydlandem rozpoczęły się negocjacje francusko-rosyjskie, a 7 lipca 1807 roku Napoleon i car Aleksander I zawarli pokój w Tylży. Jednym z jego postanowień było utworzenie z części ziem zaboru pruskiego nowego, de facto zależnego od Francji państwa – Księstwa Warszawskiego.
Po zwycięstwie nad koalicją austriacko-rosyjską w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805 roku, Napoleon narzucił Austrii niekorzystny dla niej pokój w Preszburgu. W wyniku klęski Austria utraciła wpływy w krajach niemieckich, a na początku 1806 roku Święte Cesarstwo Rzymskie zostało rozwiązane. Napoleon postanowił wówczas umocnić swoją pozycję w Niemczech i w lipcu 1806 r. utworzył podporządkowaną Francji federację państw niemieckich – Związek Reński. To posunięcie podważyło wpływy Prus w regionie i stało się główną przyczyną wojny, którą król Fryderyk Wilhelm III wypowiedział Francji na początku października.
Kampania przebiegała bardzo szybko i niepomyślnie dla Prus. Już 14 października 1806 roku armia pruska została rozbita w bitwach pod Jeną i Auerstedt, a 27 października Napoleon uroczyście wjechał do zajętego Berlina. Mimo francuskich zwycięstw Prusacy kontynuowali wojnę, licząc na pomoc ze strony sprzymierzonych wojsk rosyjskich. Napoleońska Wielka Armia postępowała więc na wschód, zbliżając się do ziem polskich, które po rozbiorach Polski stały się częścią Prus.
Już na początku wojny przy francuskiej armii utworzono Legie Północne złożone z Polaków, którzy zdezerterowali z oddziałów pruskich. Napoleon polecił także sprowadzić do swojej kwatery Jana Henryka Dąbrowskiego, twórcę Legionów Polskich we Włoszech, który w tym czasie dowodził polskimi oddziałami na służbie Królestwa Neapolu. Cesarz Francuzów rozważał wykorzystanie Dąbrowskiego oraz przebywającego we Francji Tadeusza Kościuszkę, do uzyskania poparcia Polaków, które mogło bardzo przydać się armii francuskiej w czasie marszu w głąb Prus. Kościuszko jednak odmówił zaangażowania się w to przedsięwzięcie, gdy nie otrzymał od Napoleona gwarancji odrodzenia państwa polskiego i nadania mu liberalnej konstytucji.
W początkach listopada 1806 roku Dąbrowski i Józef Wybicki wydali odezwę do Polaków żyjących w zaborze pruskim, w której sugerowali, że Napoleon zamierza wskrzesić Polskę, jeżeli Polacy okażą się „godni być narodem” – to znaczy jeśli wspomogą Francuzów zbrojnie w walce z Prusakami. Odezwa ta przyczyniła się do wybuchu zwycięskiego powstania wielkopolskiego, w trakcie którego Polacy rozbrajali wycofujące się oddziały pruskie i organizowali własną administrację oraz struktury wojskowe. Niemal równocześnie armia francuska pod dowództwem marszałka Davouta wkroczyła do Wielkopolski, po czym kierując się dalej na wschód 27 listopada zajęła Warszawę. Tymczasem ze wschodu na pomoc Prusom przybyły wojska rosyjskie, z którymi francuska Wielka Armia starła się 26 grudnia w nierozstrzygniętej bitwie pod Pułtuskiem.
Na opanowanych terenach zaboru pruskiego ustanowiono polską administrację i rozpoczęto pobór do wojska. Początkowo istniały tylko lokalne struktury władzy, ale 14 stycznia 1807 roku utworzono tymczasowy rząd ogólnokrajowy – Komisję Rządzącą. Do największych problemów, które stanęły przed nowymi władzami, należało wyżywienie i zaopatrzenie ogromnej armii francuskiej operującej na ziemiach polskich oraz organizacja oddziałów nowego, polskiego wojska.
Ustanowione pod egidą Francuzów władze polskie miały mocno niepewną pozycję. Wciąż trwała wojna z Rosją i nie było jasne, jaki będzie status ziem zaboru pruskiego po zawarciu traktatu pokojowego. Część polskich elit politycznych sądziła, że Napoleon może oddać chwilowo zajęte terytoria polskie Prusakom. Na niepewność co do przyszłych losów kraju wpływała postawa cesarza Francuzów, który konsekwentnie unikał jasnych deklaracji w sprawie odrodzenia Polski. Atmosfera tymczasowości sprawiała, że większość bogatej szlachty oraz kleru wystrzegała się działań, które mogłyby zostać odczytane jako aktywne poparcie dla Napoleona. Obawiano się bowiem konfiskat majątków i innych represji ze strony władz pruskich w przypadku, gdyby po wojnie przywrócono terytorialny status quo. Ponadto konserwatywnie nastawiona część szlachty oraz biskupi obawiali się wprowadzenia przez Napoleona reform wewnętrznych w duchu liberalnym, kojarzonych w tych kręgach z rewolucją francuską. Z powodu tej wstrzemięźliwości środowiska popierające sojusz z Francją zarzucały arystokracji i Kościołowi katolickiemu brak patriotyzmu.
Ówczesne elity polityczne Polski nie postrzegały współpracy z Napoleonem jako jedynej drogi do odrodzenia państwa. W miesiącach przed wybuchem wojny Prus z Francją otoczenie króla pruskiego sygnalizowało gotowość do zmiany statusu ziem polskich, a część arystokracji w zaborze pruskim liczyła wręcz, że Fryderyk Wilhelm III ogłosi się królem polskim. Takie projekty wysuwali przede wszystkim Antoni Radziwiłł i Feliks Franciszek Łubieński. Kalkulacje te stały się nieaktualne po pruskich klęskach pod Jeną i Auerstedt, jednak sojusz z Francją wciąż nie był dla polskich elit oczywistym wyborem. Oprócz „partii francuskiej” istniało jeszcze stronnictwo skupione wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, które upatrywało szans na odrodzenie Polski we współdziałaniu z Rosją. Sam Czartoryski był przyjacielem cara Aleksandra I, a niedługo wcześniej przez kilka lat pełnił w Petersburgu funkcję ministra spraw zagranicznych. Jego nadzieje na unię polsko-rosyjską rozwiały się jednak – na pewien czas – po zawarciu przez Rosję pokoju z Francją w Tylży.
Wojna zakończyła się po zwycięskiej dla Napoleona bitwie pod Frydlandem 14 czerwca 1807, po której armia rosyjska nie była w stanie kontynuować walki. Cesarze Francji i Rosji spotkali się w Tylży, gdzie 7 i 9 lipca 1807 roku podpisano traktaty pokojowe. W myśl ich postanowień oba kraje zawierały sojusz, Rosja przystępowała do blokady kontynentalnej, a Prusy zostały drastycznie okrojone terytorialnie. Z ich wschodniej części utworzono zależne od Francji Księstwo Warszawskie. Nowe państwo obejmowało niemal całe tereny drugiego i trzeciego zaboru pruskiego (bez obwodu białostockiego, który przyłączono do Rosji), a także południową część pierwszego. Powierzchnia Księstwa wynosiła około 104 tysięcy km², a zamieszkiwało je około 2,6 miliona ludzi.
Na początku negocjacji nie było oczywiste, jaki będzie status nowej państwowości polskiej i czy znajdzie się ona we francuskiej, czy rosyjskiej strefie wpływów. Napoleon zaproponował Aleksandrowi I odrodzenie Polski pod berłem rosyjskim, car jednak odmówił i zrewanżował się propozycją utworzenia państwa polskiego z bratem cesarza Francji, Hieronimem Bonaparte, na tronie. Napoleon również nie przyjął tej oferty. W istocie obie propozycje były pułapkami dyplomatycznymi, w które dwaj cesarze usiłowali się nawzajem zwabić. Gdyby car zaakceptował koronę polską, posiadające polskich poddanych Austria i Prusy stałyby się trwałymi wrogami Rosji, obawiając się polsko-rosyjskiej ekspansji własnym kosztem. To ograniczałoby dyplomatyczne pole manewru Aleksandra, który nie miałby alternatywy wobec sojuszu z Francją. Ten stan skłócenia Rosji z Austrią i Prusami był właśnie celem Napoleona, który chciał w ten sposób utrwalić sojusz francusko-rosyjski. Dlatego car nie przyjął propozycji, a sam kierował się podobnymi pobudkami, chcąc osadzić na polskim tronie brata cesarza Francuzów. Takie rozwiązanie gwarantowałoby, że Austria i Prusy będą wrogie wobec Francji i wystąpią przeciwko niej przy pierwszej nadarzającej się okazji. W dodatku powiązanie polskiego państwa z dynastią Bonapartych umożliwiałoby łatwe zlikwidowanie Polski w razie upadku hegemonii napoleońskiej Francji w Europie. Wobec upadku obu wspomnianych koncepcji ostatecznie ustalono, że nowe państwo będzie księstwem zależnym od Francji, jego władcą będzie król Saksonii Fryderyk August I, a nazwa kraju nie będzie odwoływać się do dawnej państwowości polskiej.
Ustalenia dotyczące kształtu Księstwa (w szczególności pozostawienie pod panowaniem pruskim Pomorza) i nazwy nowego państwa wywołały rozczarowanie polskiej opinii publicznej. Decyzje te wynikały jednak z niechęci Napoleona do zaogniania stosunków z Rosją i Austrią, które mogłyby czuć się zaniepokojone zbytnim rozbudzeniem polskich aspiracji terytorialnych. Ponadto w chwili zawierania pokoju w Tylży armia francuska była poważnie osłabiona po ciężkiej kampanii zimowej, w której mimo zwycięstwa nad Rosjanami i Prusakami poniosła ogromne straty. W tej sytuacji osiągnięcie porozumienia było dla Napoleona ważniejsze, niż kwestia nazwy nowego zależnego od niego państwa. Polskie elity polityczne liczyły jednak, że pełna odbudowa terytorialna Polski i przywrócenie państwu nazwy „Królestwo Polskie” nastąpią w przyszłości.
Niewielkie rozmiary Księstwa wpływały negatywnie na możliwości militarne państwa, jako że o rozmiarach armii decydowała wielkość populacji zamieszkującej obszar, na którym mógł odbywać się pobór. Pod względem gospodarczym istotnym czynnikiem był brak dostępu do morza, co ograniczało możliwości eksportu. Handel zagraniczny Księstwa został zresztą i tak poważnie osłabiony przez wprowadzenie blokady kontynentalnej, która uniemożliwiła sprzedaż polskiego zboża do Anglii, wcześniej stanowiącej główny rynek zbytu dla polskiego rolnictwa. Z tych względów Księstwo Warszawskie miało znacząco ograniczony potencjał gospodarczo-militarny.
Monarchą Księstwa na zasadzie unii personalnej z Saksonią został król Saksonii Fryderyk August I, wnuk króla Augusta III Sasa. Napoleon Bonaparte 22 lipca 1807 w Dreźnie osobiście nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, której przepisy wzorowano na konstytucji francuskiej z 1799. Cesarz nie zgodził się bowiem na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, jako zbyt konserwatywnej. Z jego inicjatywy wprowadzono do konstytucji rewolucyjne na ziemiach polskich zmiany: nadanie wolności osobistej wszystkim mieszkańcom (zniesiono więc poddaństwo chłopów) oraz zrównanie obywateli wobec prawa. Osoby nie będące obywatelami nie miały prawa pełnienia jakichkolwiek urzędów w Księstwie (art. 83 konstytucji).
Wbrew zasadzie równości szlachta była uprzywilejowana w wyborach do Sejmu (art. 35 Konstytucji), poza tym w niewielkim stopniu uprzywilejowane było mieszczaństwo (art. 58). W rzeczywistości najważniejsze pozycje na szczytach drabiny urzędniczej zajęli przedstawiciele arystokracji i zamożnej szlachty. Radykałowie i dawni jakobini, mimo zasług położonych przy organizacji wojska w latach 1806–1807 oraz w czasie wojny w 1809 roku, odsunięci zostali od rzeczywistej władzy, co powodowało ich przejście do opozycji. Z drugiej strony udziału we władzy nie miała także opozycja konserwatywna, której bazę stanowiły tereny przyłączone w 1809 roku.
Ustrój państwa regulowała konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku. Choć wprowadzono równość wobec prawa i zlikwidowano poddaństwo chłopów, praktycznie niewiele się zmieniło w ich położeniu, gdyż za prawo posiadania gospodarstw musieli nadal spełniać wszystkie dotychczasowe powinności wraz z pańszczyzną, a ich możliwości opuszczenia wsi były bardzo ograniczone (tzw. dekret grudniowy Łubieńskiego). Mimo to prawodawstwo i usytuowanie Księstwa we „francuskiej Europie” wymuszało zmiany w zakresie mentalności i struktur społecznych, a także modernizację. Czyniło państwo nowocześniejszym i sprawniej funkcjonującym.
Król Saksonii, jako książę warszawski, sprawował pełnię władzy wykonawczej oraz posiadał inicjatywę prawodawczą. Dwuizbowy Sejm posiadał bardzo ograniczone kompetencje. Książę mianował tylko przed nim odpowiedzialnych członków Rady Ministrów oraz Rady Stanu. Ministrem Wojny był książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Nominalnym organem władzy w Księstwie Warszawskim była Komisja Rządząca powołana dekretem cesarza Napoleona I. Rzeczywistą władzę w Księstwie Warszawskim sprawował rezydent francuski urzędujący w Warszawie.
Na mocy 69. artykułu konstytucji Księstwa kwestie prawa cywilnego regulował Kodeks Napoleona, który wszedł w życie 1 maja 1808 roku. Wprowadzono go jednak bez oficjalnego tłumaczenia i do końca istnienia państwa obowiązującym tekstem Kodeksu był tekst francuski, co powodowało pewien zamęt prawny. Najwyższą władzę sądowniczą sprawował Sąd Kasacyjny Księstwa Warszawskiego.
Podział kraju na 6 departamentów oraz 60 powiatów był usankcjonowaniem podziału z czasów administracji pruskiej, a nie francuskiej. Na wzór francuski zorganizowano władze administracyjne departamentów i powiatów. Administracja księstwa znajdowała się pod ścisłą kontrolą rezydentów francuskich i francuskich dowódców wojskowych. Przy Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego stale rezydowali wysokiej rangi urzędnicy napoleońscy, których zadaniem było zapewnienie stałej komunikacji dyplomatycznej pomiędzy Napoleonem i Fryderykiem Augustem I. W rzeczywistości czuwali oni nad wypełnianiem przez administrację Księstwa Warszawskiego dyrektyw cesarskich, przysyłanych z Paryża.
Napoleon przyjmuje w Tylży królową pruską Luizę, mal. Nicolas Gosse
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.